Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Radomiu

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 28 czerwca 2023 roku

Sąd Okręgowy w Radomiu VI Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący Sędzia Paweł Oziębło

Protokolant st. sekr. sąd. Marta Gackiewicz

po rozpoznaniu w dniu 20 czerwca 2023 roku w Radomiu

na rozprawie

sprawy E. M.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w R.

o rekompensatę z tytułu pracy w szczególnych warunkach

na skutek odwołania E. M.

od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w R.

z dnia 17 maja 2022 roku Nr (...)

odwołanie oddala

Sędzia Paweł Oziębło

Sygn. akt VI U 851/22

UZASADNIENIE

E. M. pismem z dnia 25 maja 2022 roku wniosła odwołanie od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w R. z dnia 17 maja 2022 roku
nr (...) o odmowie prawa do rekompensaty z tytułu zatrudnienia
w szczególnych warunkach. W uzasadnieniu wskazała, że w okresie od 1975 do 1978 roku pobierała trzyletnią naukę zawodu w Zakładach (...) S.A., gdzie
po ukończeniu szkoły została przyjęta do pracy. We wskazanym zakładzie pracowała od 1978 do 1999 roku na stanowisku ślusarz – tłoczarz. Podniosła, że praca była bardzo ciężka, fizyczna, w dużym huku, a w pomieszczeniach nie było wentylacji - wniosła o doliczenie jej wskazanych lat pracy do emerytury i przyznanie prawa do rekompensaty z tytułu pracy
w warunkach szczególnych (odwołanie – k. 4).

W odpowiedzi na odwołanie Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w R. wniósł o jego oddalenie. W uzasadnieniu podniósł, że wnioskodawczyni od 11 września 1996 roku pobierała emeryturę dla matek opiekujących się dziećmi wymagającymi specjalnej troski, zaś od (...) została jej przyznana – w oparciu o art. 24 ust. 1 ustawy
z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U.2022.504) – emerytura po osiągnięciu wieku emerytalnego, tj. 60 lat.
Wniosek o rekompensatę E. M. złożyła 5 maja 2022 roku, a ZUS odmówił jej przyznania rekompensaty do emerytury zaskarżoną decyzją. Organ podniósł, że skarżąca nie udowodniła okresu pracy w warunkach szczególnych w ilości co najmniej 15 lat.
W świadectwie pracy z Zakładów (...) S.A. podano, że w okresach
od 1 czerwca 1978 roku do 1 marca 1983 roku i od 12 października 1987 roku do 10 czerwca 1999 roku pracowała w warunkach szczególnych na stanowisku tłoczarz. W okresie zatrudnienia od 28 lutego 1992 roku do 10 czerwca 1999 roku przez okres 7 miesięcy i 6 dni przebywała na zwolnieniach stanowiących okresy nieskładkowe. Nadto organ nadmienił, że E. M. do 31 grudnia 1998 roku udowodniła co najmniej 20 lat okresów składkowych i nieskładkowych oraz sporny okres pracy w warunkach szczególnych wynosi także ponad 15 lat. Nie składała ona wniosku o emeryturę z tytułu pracy w warunkach szczególnych (odpowiedź na odwołanie – k. 5).

Sąd Okręgowy ustalił następujący stan faktyczny:

E. M. urodzona (...), w okresie od 1 czerwca 1978 roku do 10 czerwca 1999 roku była zatrudniona w Zakładach (...) S.A na stanowisku tłoczarz, przy czym w okresie zatrudnienia od 2 marca 1983 roku do
11 października 1987 roku przebywała na urlopie wychowawczym. Ze świadectwa wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze wynika, że
w okresach od 1 czerwca 1978 roku do 1 marca 1983 roku i od 12 października 1987 roku do 10 czerwca 1999 roku stale i w pełnym wymiarze czasu pracy wykonywała prace na stanowisku tłoczarz w metalu wymienione w dziale A III poz. 45 pkt 18 załącznika nr 4 do zarządzenia nr 3 Ministra Hutnictwa i Przemysłu Maszynowego z dnia 30 marca 1985 roku
w sprawie stanowisk pracy, na których wykonywane są prace w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w zakładach pracy resortu hutnictwa i przemysłu maszynowego (świadectwa pracy – k. 15-16 akt Archiwum Państwowego znajdujących się w kopercie na
k. 25 akt sprawy).

Od 1 czerwca 1996 roku pobierała emeryturę na podstawie przepisów Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 roku w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki (Dz.U.1989.28.149) (decyzja – k. 13 akt (...)).

W dniu 20 listopada 2013 roku złożyła w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych Oddziale w R. wniosek o ustalenie kapitału początkowego (wniosek – k.1 akt
(...)).

Decyzją z dnia 16 grudnia 2013 roku Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział
w R. do podstawy wymiaru kapitału początkowego przyjął okresy składkowe łącznie 20 lat, 9 miesięcy i 16 dni oraz okresy nieskładkowe łącznie 2 lata, 6 miesięcy i 24 dni,
co zostało podtrzymane kolejną decyzją o ponownym ustaleniu kapitału początkowego z dnia
26 lipca 2019 roku (decyzja z 16.12.2013r. – k. 13 akt (...); decyzja z 26.07.2019r. – bez numeracji kart w aktach (...)).

W dniu (...) roku E. M. złożyła w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych Oddziale w R. wniosek o przyznanie prawa do emerytury z uwagi na osiągnięcie wieku emerytalnego (wniosek – k. 1 akt (...)).

Decyzją z dnia 20 sierpnia 2019 roku nr (...) Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w R. przyznał jej prawo do emerytury od dnia (...) roku, tj. od osiągnięcia wieku emerytalnego. Jednocześnie zawieszono emeryturę o symbolu (...) przyznaną w 1996 roku, ponieważ jest świadczeniem mniej korzystnym (decyzja – k. 5 akt (...)).

W dniu 5 maja 2022 roku E. M. złożyła w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych Oddziale w R. wniosek o przyznanie rekompensaty za pracę
w warunkach szczególnych (wniosek – bez numeracji kart w aktach (...)).

Decyzją z dnia 17 maja 2022 roku nr (...) Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w R. odmówił jej prawa do przeliczenia świadczenia podając, że do dnia 1 stycznia 2009 roku nie udowodniła ona wymaganego 15-letniego okresu pracy
w warunkach szczególnych, wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy oraz nie przedłożyła świadectwa wykonywania pracy w szczególnych warunkach (decyzja – bez numeracji kart w aktach (...)).

Od powyższej decyzji E. M. złożyła odwołanie do Sądu Okręgowego
w R..

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Odwołanie wnioskodawczyni jako niezasadne nie zasługiwało na uwzględnienie.

Zgodnie z art. 21 ust. 1 w zw. z art. 2 pkt 5 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 roku
o emeryturach pomostowych (Dz.U.2023.164) rekompensata przysługuje ubezpieczonemu, jeżeli ma okres pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze
w rozumieniu przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS, wynoszący co najmniej
15 lat. Rekompensata zaś to odszkodowanie za utratę możliwości nabycia prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze dla osób, które nie nabędą prawa do emerytury pomostowej.

Przesłankami uprawniającymi do rekompensaty są:

1.  utrata przez ubezpieczonego możliwości przejścia na emeryturę we wcześniejszym wieku emerytalnym w związku z wygaśnięciem po dniu 31 grudnia 2008 roku
- w stosunku do ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 roku, a przed dniem 1 stycznia 1969 roku - podstawy prawnej przewidującej takie uprawnienie;

2.  niespełnienie przez ubezpieczonego warunków uprawniających go do emerytury pomostowej na zasadach wynikających z przepisów o emeryturach pomostowych;

3.  legitymowanie się przez ubezpieczonego co najmniej 15 letnim okresem pracy
w szczególnych warunkach lub pracy w szczególnym charakterze w rozumieniu przepisów o emeryturach i rentach z FUS;

4.  nieuzyskanie przez ubezpieczonego prawa do emerytury według zasad przewidzianych w ustawie o emeryturach i rentach z FUS;

Równocześnie wątpliwości w zakresie interpretacji co do kręgu osób uprawnionych do rekompensaty oraz ram czasowych pracy wykonywanej w warunkach szczególnych rozstrzygnął Trybunał Konstytucyjny, który w wyroku z dnia 25 listopada 2010 roku
w sprawie o sygn. akt K 27/09 (OTK-A 2010, nr 9, poz. 109) przyjął, że rekompensata jest odszkodowaniem za utratę możliwości nabycia prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze dla osób, które rozpoczęły pracę przed 01 stycznia 1999 roku i nie nabędą prawa do emerytury pomostowej. Przepisy w/w ustawy o emeryturach pomostowych obejmują wyłącznie pracowników, którzy przed
01 stycznia 1999 roku wykonywali pracę w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze.

Do oceny pracy wykonywanej w warunkach szczególnych lub w szczególnym charakterze konieczne jest odwołanie się do przepisów ustawy o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U.2022.504), gdzie wskazano, że rodzaje prac lub stanowisk oraz warunki, na podstawie których osobom wymienionym w art. 32 ust. 2 i 3 przysługuje prawo do emerytury, ustala się na podstawie przepisów dotychczasowych (ust. 4 art. 32).

Aktem wykonawczym, do którego odsyła ustawa, jest rozporządzenie Rady Ministrów
z dnia 7 lutego 1983 roku w sprawie wieku emerytalnego dla pracowników zatrudnionych
w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U.1983.8.43). Stosownie do treści § 4 tego rozporządzenia pracownik, który wykonywał prace w szczególnych warunkach, wymienione w wykazie A, nabywa prawo do emerytury, jeżeli spełnia łącznie następujące warunki: osiągnął wiek emerytalny wynoszący 55 lat dla kobiet
i 60 lat dla mężczyzn oraz ma wymagany okres zatrudnienia, w tym co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach.

Za pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach uważa się natomiast pracowników zatrudnionych przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz
o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej
ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia.

Okresy pracy w szczególnych warunkach stwierdza zakład pracy na podstawie posiadanej dokumentacji w świadectwie wykonywania pracy w szczególnych warunkach, wystawionym według wzoru stanowiącego załącznik do przepisów wydanych na podstawie
§ 1 ust. 2 cytowanego rozporządzenia lub w świadectwie pracy. Zaświadczenie zakładu pracy powinno potwierdzać charakter i stanowisko pracy w poszczególnych okresach oraz inne okoliczności, od których uzależnione jest przyznanie emerytury.

W niniejszej sprawie bezspornym jest, że E. M. osiągnęła wiek emerytalny (decyzją z dnia (...) roku organ ubezpieczeniowy przyznał wnioskodawczyni
z tego tytułu emeryturę). Spośród czterech przesłanek nabycia prawa do rekompensaty
z tytułu pracy w warunkach szczególnych, sporny okazał się okres tejże pracy, albowiem
w ocenie ZUS, wnioskodawczyni nie udowodniła wymaganego ustawą 15-letniego okresu pracy w warunkach szczególnych.

Spór pomiędzy stronami dotyczył zatem okoliczności, czy E. M. wykonywała prace w szczególnych warunkach wymienione w wykazie A rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 07 lutego 1983 roku w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze w wymiarze co najmniej 15 lat i czy staż ten osiągnęła na dzień 31 grudnia 2008 roku.

Jak wynika z zeznań E. M., zeznań świadków H. T. i E. R. oraz ze świadectwa wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze nadesłanego przez Archiwum Państwowe, w okresach od 1 czerwca 1978 roku do 1 marca 1983 roku i od 12 października 1987 roku do 10 czerwca 1999 roku stale i w pełnym wymiarze czasu pracy wykonywała ona prace na stanowisku tłoczarz w metalu wymienione w dziale A III poz. 45 pkt 18 załącznika nr 4 do zarządzenia nr 3 Ministra Hutnictwa i Przemysłu Maszynowego z dnia 30 marca 1985 roku w sprawie stanowisk pracy, na których wykonywane są prace w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w zakładach pracy resortu hutnictwa i przemysłu maszynowego. Jako tłoczarz wyginała różne części z metalu na prasach oraz tłoczyła części do maszyn do szycia. Pracowała w pełnym wymiarze czasu pracy w systemie trzyzmianowym oraz dostawała dodatek za pracę w warunkach szczególnych (zeznania wnioskodawczynii świadków – k. 33-34).

Zdaniem Sądu zgromadzony w sprawie materiał dowodowy pozwala uznać,
iż E. M. w czasie zatrudnienia w Zakładach (...) S.A.
stale i w pełnym wymiarze czasu pracy okresach od 1 czerwca 1978 roku do 1 marca 1983 roku i od 12 października 1987 roku do 10 czerwca 1999 rok wykonywała pracę polegającą na tłoczeniu w metalu a więc pracę w szczególnych warunkach wymienioną w dziale
A III poz. 45 stanowiącego załącznik nr 1 do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 roku w sprawie wielu emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze tj. obsługa agregatów do walcowania, tłoczenia
i ciągnienia wraz z urządzeniami pomocniczymi i wykańczającymi. Okoliczność tą Sąd ustalił na podstawie zeznań wnioskodawczyni, wskazanych w/w świadków oraz nadesłanego przez Archiwum Państwowe świadectwa wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze.

Mając powyższe na uwadze należy stwierdzić, że udowodniony staż pracy E. M. w Zakładach (...) S.A. w warunkach szczególnych wynosi
16 lat, 5 miesiące i 1 dzień.

Zauważyć jednak należy, że jak wynika z definicji ustawowej zawartej w art. 2 ust. 5 ustawy o emeryturach pomostowych - przewidziana w niej rekompensata stanowi odszkodowanie za utratę możliwości nabycia prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze dla osób, które nie nabędą prawa do emerytury pomostowej. Przy czym, na podstawie art. 21 ust. 1 tej ustawy, rekompensata przysługuje ubezpieczonemu, jeżeli ma okres pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, w rozumieniu przepisów ustawy o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, wynoszący co najmniej 15 lat. Równocześnie, stosownie do art. 21 ust. 2 ustawy o emeryturach pomostowych, rekompensata nie przysługuje osobie, która nabyła prawo do emerytury na podstawie przepisów ustawy emerytalnej. Przepisy te muszą być odczytywane łącznie i rozważając prawo do rekompensaty, nie można tracić z pola widzenia jej odszkodowawczego charakteru określonego powołaną definicją.

Z przytoczonej definicji rekompensaty jednoznacznie wynika, że ratio legis wprowadzenia tego rozwiązania było dążenie do wyrównania szkody poniesionej przez osoby legitymujące się piętnastoletnim stażem pracy w warunkach szczególnych, a niespełniające innych warunków do przyznania im emerytury z tytułu takiego zatrudnienia, czyli zarówno emerytury w trybie art. 184 ustawy emerytalnej, jak i emerytury pomostowej.
Inaczej mówiąc, można przyjąć, że fakt wykonywania przez 15 lat pracy w warunkach szczególnych (niezależnie od innych warunków ustawowych) może skutkować uzyskaniem prawa do emerytury w obniżonym wieku emerytalnym lub zastępującej ją emerytury pomostowej lub rekompensaty, gdy nie ma się prawa do żadnego z tych świadczeń ze względu na zapisy ustawowe. Z definicji rekompensaty wynika bowiem, że jest ona kierowana do tych ubezpieczonych, którzy wskutek wejścia w życie ustawy o emeryturach pomostowych - zawężającej krąg uprawnionych do tego świadczenia w stosunku do zakresu podmiotowego poprzedniej emerytury z tytułu pracy w warunkach szczególnych lub
w szczególnym charakterze - i następnie braku możliwości skutecznego ubiegania się
o emeryturę w wieku obniżonym, przy wykazaniu spełnienia warunku wykonywania pracy
w warunkach szczególnych lub w szczególnym charakterze zawartej w art. 32 i 46 ustawy
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych - wobec wygaszania powyższego świadczenia - utracili możliwość ubiegania się o emeryturę z tytułu wykonywania pracy w warunkach szczególnych lub w szczególnym charakterze, jak
i dodatkowo nie nabędą uprawnień do emerytury pomostowej.

Ustawodawca, ustanawiając prawo do rekompensaty, wprost wprowadził wynikającą
z art. 21 ust. 2 ustawy przesłankę negatywną, jaką jest nabycie prawa do emerytury na podstawie przepisów ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W tym kontekście należało zatem stwierdzić, że o nabyciu prawa do świadczeń
z ubezpieczenia społecznego stanowi art. 100 ust. 1 ustawy emerytalnej, przewidujący powstanie prawa do świadczeń z dniem spełnienia wszystkich warunków wymaganych do nabycia tego prawa. Nabycie prawa do świadczeń, w tym do emerytury, należy zaś wiązać ze spełnieniem ustawowych warunków nabycia tego prawa i równocześnie nie można nabycia prawa utożsamiać z przyznaniem i wypłatą świadczenia, którą to kwestię reguluje
art. 129 ust. 1 ustawy emerytalnej, nakazujący wypłacanie świadczenia od dnia powstania prawa, nie wcześniej jednak, niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek lub wydano decyzję z urzędu.

Rekompensata nie przysługuje zatem każdemu ubezpieczonemu, który nabył prawo do emerytury w wieku obniżonym niezależnie od realizacji takiego uprawnienia. Teza ta ma zaś swoją wagę dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy.

W myśl art. 184 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych ubezpieczonym urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r. przysługuje emerytura po osiągnięciu wieku przewidzianego w art. 32, 33, 39 i 40, jeżeli
w dniu wejścia w życie ustawy osiągnęli:

1.  okres zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze wymaganym w przepisach dotychczasowych do nabycia prawa do emerytury w wieku niższym niż 60 lat - dla kobiet i 65 lat - dla mężczyzn oraz

2.  okres składkowy i nieskładkowy, o którym mowa w art. 27.

Zgodnie natomiast z ust. 2 przytoczonego wyżej artykułu emerytura, o której mowa
w ust. 1, przysługuje pod warunkiem nieprzystąpienia do otwartego funduszu emerytalnego albo złożenia wniosku o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem Zakładu, na dochody budżetu państwa oraz rozwiązania stosunku pracy - w przypadku ubezpieczonego będącego pracownikiem. Warunkiem nabycia uprawnień emerytalnych według art. 184 jest więc spełnienie przed dniem 1 stycznia 1999 r. przesłanki posiadania co najmniej 20 - letniego okresu podlegania ubezpieczeniu społecznemu. Brak w treści art. 184 przesłanki końcowej daty spełnienia pozostałych warunków nabycia uprawnień emerytalnych (tj. dożycia wieku emerytalnego na dzień 31 grudnia 2007 r.) powoduje, że ubezpieczeni, którzy w chwili wejścia w życie ustawy
o emeryturach i rentach z FUS posiadali wymagany okres ubezpieczenia (szczególny
i zwykły), mogą realizować prawo do emerytury na starych zasadach po osiągnięciu wieku emerytalnego określonego w art. 32, 33, 39 i 40 również po dniu 31 grudnia 2007 r. oraz nieprzystąpieniu do OFE. Natomiast zgodnie z art. 32 ust.1 i 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych ubezpieczonym urodzonym przed 1 stycznia 1949 roku, będącym pracownikami, o których mowa w ust. 2 i 3, zatrudnionymi w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze przysługuje emerytura w wieku niższym niż określony w art. 27 pkt 1. Poprzez art. 184 ust. 1 przepisy
art. 32 ustawy stosuje się do osób urodzonych po dniu 31 grudnia 1949 r. Za pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach uważa się pracowników zatrudnionych przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia. Ustęp 4 powołanego przepisu stanowi, że wiek emerytalny, rodzaje prac lub stanowisk oraz warunki, na podstawie, których osobom wymienionym w ust. 1 i 2 przysługuje prawo do emerytury, ustala się na podstawie przepisów dotychczasowych.
Zatem zastosowanie będą miały przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze (Dz. U.1983.8.43). Przepisy § 3 i 4 wymienionego rozporządzenia określają warunki, od których spełnienia zależy uzyskanie wcześniejszej emerytury. Są to: okres zatrudnienia wynoszący dla kobiet 20 lat, w tym co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach wymienionych w wykazie A oraz osiągnięcie wieku emerytalnego 55 lat dla kobiet.

Zebrany w sprawie materiał dowodowy pozwolił ustalić, że E. M. na dzień 01 stycznia 1999 roku posiadała ponad 20-letni (20 lat, 9 miesięcy i 16 dni okresów składkowych oraz 2 lata, 6 miesięcy i 24 dni okresów nieskładkowych) okres podlegania ubezpieczeniu społecznemu. Z ustaleń poczynionych powyżej wynika również że na dzień
1 stycznia 1999 roku posiada również ponad 15 – letni okres pracy w warunkach szczególnych (na dzień 1 stycznia 1999 roku okres ten wynosi 15 lat 11 miesięcy 21 dni ).

Wnioskodawczyni, mimo możliwości nabycia uprawnień do wcześniejszej emerytury, nie składała wniosku o jej przyznanie. Fakt, że nie skorzystała prawa do wcześniejszej emerytury, nie uprawnia jej do uzyskania prawa do rekompensaty. Nabycie prawa do emerytury - również do emerytury z tytułu pracy w warunkach szczególnych lub
w szczególnym charakterze - następuje z mocy prawa tj. automatycznie po spełnieniu ostatniego z wszystkich wymaganych prawem warunków niezbędnych do nabycia tego prawa. Dla zaistnienia przesłanki negatywnej, o której mowa w art. 21 ust. 2 ustawy z 2008 r. o emeryturach pomostowych, wystarczające jest nabycie ex lege prawa do emerytury z tytułu pracy w warunkach szczególnych lub w szczególnym charakterze, bez względu na to czy doszło do realizacji tego prawa przez uprawnionego (tj. bez względu na to czy osoba taka wystąpiła o wypłatę świadczenia i czy do tej wypłaty doszło) (tak Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z dnia 17 kwietnia 2020 r., III AUa 1849/19).

Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 16 maja 2018 roku, III UK 88/17, OSNP2019/2/23 stwierdził, iż zgodnie z ustawową definicją zawartą w art. 2 pkt 5 ustawy
o emeryturach pomostowych, rekompensata to odszkodowanie za utratę możliwości nabycia prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub
w szczególnym charakterze dla osób, które nie nabędą prawa do emerytury pomostowej. Gramatyczna wykładnia ustawowej definicji rekompensaty jednoznacznie wskazuje, że świadczenie to dotyczy takich ubezpieczonych, którzy nie mogą nabyć prawa do emerytury pomostowej i którzy równocześnie utracili możliwość nabycia prawa do emerytury
w obniżonym wieku emerytalnym z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub
w szczególnym charakterze, to znaczy takich ubezpieczonych, którzy nie spełnili łącznie wyżej określonych warunków przewidzianych w art. 32, art. 46 lub art. 184 ustawy
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Potwierdzeniem tej tezy jest wykładnia art. 2 pkt 5 dokonywana z uwzględnieniem reguł funkcjonalnych (celowościowych). Celem tego przepisu - jak podnosi Sąd Najwyższy - jest bowiem przyznanie odszkodowania za rzeczywistą utratę określonych uprawnień, co oznacza, że musi on dotyczyć tylko tych ubezpieczonych, którzy ze względu na niespełnienie choćby jednego ustawowego warunku (wieku, ogólnego stażu emerytalnego) nie mogli skorzystać
z dotychczasowych regulacji i nabyć prawa do emerytury w wieku niższym niż powszechny wiek emerytalny, a także nie mogą skorzystać z regulacji nowych, przewidzianych ustawą
o emeryturach pomostowych. Nie dotyczy on natomiast ubezpieczonych, którzy po spełnieniu wszystkich ustawowych warunków wcześniejszego przejścia na emeryturę nie zrealizowali tego uprawnienia. Sąd Najwyższy trafnie wskazał, że również regulacja art. 21 ustawy
o emeryturach pomostowych potwierdza taki sposób rozumienia omawianej rekompensaty.
O ile bowiem w ust. 1 przewiduje on pozytywną przesłankę nabycia prawa do rekompensaty, którą stanowi legitymowanie się co najmniej piętnastoletnim okresem pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, które przy spełnieniu pozostałych warunków dawałoby przecież podstawę do nabycia prawa do emerytury w obniżonym wieku emerytalnym według dotychczas obowiązujących przepisów, o tyle w ust. 2 wymienia także przesłankę negatywną, stanowiąc, że rekompensata nie przysługuje osobie, która nabyła prawo do emerytury na podstawie przepisów ustawy emerytalnej. Łączne odczytanie art. 2 pkt 5 oraz art. 21 ust. 2 ustawy jednoznacznie wskazuje więc, że w drugim z wymienionych przepisów nie chodzi o nabycie prawa do jakiejkolwiek emerytury, ale do emerytury
w obniżonym wieku emerytalnym z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub
w szczególnym charakterze na jednej z podstaw przewidzianych w ustawie emerytalno-rentowej. Niemożność wcześniejszego skorzystania z uprawnień emerytalnych na podstawie dotychczas obowiązujących przepisów - w ocenie Sądu Najwyższego - stanowi bowiem ową szkodę, którą rekompensata ma naprawić przez przyznanie odpowiedniego dodatku do kapitału początkowego (art. 23 ust. 2 ustawy o emeryturach pomostowych).

Jak podkreślił Sąd Najwyższy, zarówno art. 2 pkt 5, jak i art. 21 ust. 2 ustawy
o emeryturach pomostowych posługują się tym samym pojęciem nabycia prawa do emerytury na podstawie przepisów ustawy emerytalnej, przy czym pierwszy z nich mówi o utracie możliwości nabycia tego prawa jako jednym z (pozytywnych) elementów definicji rekompensaty, natomiast drugi z tych przepisów uznaje nabycie prawa do emerytury na podstawie przepisów ustawy o emerytalnej za negatywną przesłankę prawa do rekompensaty. Kluczowa dla rozstrzygnięcia kwestii, kto może skutecznie ubiegać się o prawo do rekompensaty, a kto tego prawa zostanie pozbawiony, jest zatem - według Sądu Najwyższego - prawidłowa wykładnia pojęcia „nabycie prawa do emerytury”, przy dokonywaniu której
bez wątpienia pomocne będą odnoszące się do tego pojęcia wypowiedzi doktryny oraz orzecznictwa. Tak w doktrynie jak i w judykaturze wyodrębnia się zaś nabycie prawa
in abstracto (w wyniku kształtującego działania norm prawnych na sferę prawną ich adresatów, którego istota wyraża się w tym, że spełnienie warunków określonych hipotezą normy prawnej w sposób konkretny, sprawdzalny i pozytywny sprawia, iż dyspozycja normy znajduje zastosowanie jako czynnik automatycznie kształtujący sferę prawną określonych podmiotów) oraz nabycie prawa in concreto (na podstawie decyzji administracyjnych dotyczących osób indywidualnie chronionych). W ubezpieczeniach społecznych regułą jest przy tym kształtowanie sfery prawnej ubezpieczonych i instytucji ubezpieczeniowej z mocy prawa. Dlatego też, prawa do świadczeń emerytalnych i rentowych powstają z zastosowaniem mechanizmu ich nabywania in abstracto (por. R. Babińska: Wzruszalność prawomocnych decyzji rentowych, Warszawa 2007, s. 13-44 oraz K. Ślebzak: Ochrona emerytalnych praw nabytych, Warszawa 2009, s. 74-95 i powołana tam literatura oraz orzecznictwo).
Generalną zasadę, zgodnie z którą prawo do świadczeń określonych w ustawie powstaje
z dniem spełnienia wszystkich warunków wymaganych do jego nabycia, ustanawia art. 100 ust. 1 ustawy emerytalnej. Regulację tę rozumie się natomiast w ten sposób, że jeżeli wszystkie przesłanki nabycia prawa do emerytury (lub renty) zostały spełnione, to prawo do świadczenia powstaje, nawet gdy nie został złożony wniosek o jego przyznanie
(por. np. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 4 listopada 2014 r., I UK 100/14, oraz z dnia
18 lutego 2015 r., I UK 225/14, OSNP 2016 Nr 11, poz. 141). Nabycie prawa in abstracto
nie aktualizuje natomiast obowiązku instytucji ubezpieczeniowej do ustalenia i realizacji świadczenia, bez uprzedniego podjęcia przez ubezpieczonego stosownej czynności,
tj. złożenia wniosku emerytalnego (rentowego), przez którą to czynność wnioskodawca ujawnia się jako uprawniony do świadczenia i zainteresowany jego realizacją.
Przewidziany w art. 116 ust. 1 ustawy emerytalnej wniosek o świadczenie nie jest zatem elementem układu warunkującego nabycie prawa do emerytury, gdyż ten jest zawarty
w przepisach ustawy określających warunki do przyznania tego świadczenia. Jak zauważył Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 20 grudnia 2000 r. (III ZP 2/00), wniosek o przyznanie świadczenia stanowi jedynie żądanie realizacji powstałego ex lege prawa. Moment złożenia wniosku ma natomiast znaczenie dla określenia początkowej daty uruchomienia wypłaty emerytury lub renty. Zgodnie z art. 129 ust. 1 ustawy emerytalnej, świadczenia wypłaca
się bowiem poczynając od dnia powstania prawa do nich, nie wcześniej jednak niż
od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek lub wydano decyzję z urzędu. Ukształtowana tym przepisem relacja między nabyciem prawa do świadczenia a jego realizacją wyklucza możliwość wstecznego wypłacania emerytury lub renty, tj. za okres po nabyciu prawa do świadczenia a przed złożeniem wniosku o jego realizację, co ma zapobiegać zjawisku kapitalizacji świadczeń (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 września 2011 r.,
I UK 86/11). Skoro nabycie prawa do świadczenia emerytalno-rentowego następuje z mocy ustawy, z chwilą spełnienia przez ubezpieczonego wszystkich warunków wymaganych do jego powstania, decyzja organu rentowego ustalająca to prawo ma charakter deklaratoryjny (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 2010 r., II UZP 3/11). Ani data złożenia wniosku, ani data wydania decyzji nie przesądza więc o stanie prawnym mającym zastosowanie do oceny istnienia po stronie wnioskodawcy prawa do dochodzonego świadczenia. Zatem istnienia prawa do świadczeń, wiążącego się ze spełnieniem warunków nabycia tego prawa nie można utożsamiać z przyznaniem świadczenia. Przyznaniem świadczenia jest ustalenie prawa do jego pobierania, a więc do wypłaty (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 2006 r., III UK 95/06). Sąd Najwyższy podsumowując podniósł, iż rekompensata, o której mowa w art. 21 ustawy o emeryturach pomostowych,
nie przysługuje osobie, która ex lege nabyła prawo do emerytury w obniżonym wieku emerytalnym na podstawie przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS,
chociażby nie złożyła wniosku o to świadczenie i nie uzyskała prawa do niego potwierdzonego decyzją organu rentowego.

Podobne stanowisko zostało zawarte przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia
7 lutego 2023 roku w sprawie II USK 718/21 w którym potwierdzono, że gramatyczna wykładnia ustawowej definicji rekompensaty wskazuje, że świadczenie to dotyczy takich ubezpieczonych, którzy nie mogą nabyć prawa do emerytury pomostowej i którzy równocześnie utracili możliwość nabycia prawa do emerytury w obniżonym wieku emerytalnym z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, to znaczy takich ubezpieczonych, którzy nie spełnili łącznie warunków przewidzianych w art. 32, art. 46 lub art. 184 u.e.r.f.u.s.

Odnosząc ten pogląd do okoliczności faktycznych niniejszej sprawy, w ocenie Sądu należało uznać, iż E. M. legitymowała się wynoszącym co najmniej 15 lat okresem zatrudnienia w szczególnych warunkach przypadającym przed dniem 1 stycznia 1999 roku i w okresie tym miała także ponad dwudziestoletni łączny okres składkowy
i nieskładkowy, to po osiągnięciu 55 lat życia, nabyłaby ona prawo do emerytury na podstawie zarówno art. 184, jak i art. 184 w zw. z art. 46 ustawy emerytalnej.
To powodowało zaś, że spełniła negatywną przesłankę prawa do rekompensaty, przewidzianą w art. 21 ust. 2 ustawy o emeryturach pomostowych.

Biorąc powyższe pod uwagę, Sąd Okręgowy na podstawie art. 477 ¹⁴ § 1 k.p.c. oddalił odwołanie.

Sędzia Paweł Oziębło

Z/ odpis wyroku wraz z uzasadnieniem doręczyć wnioskodawczyni z pouczeniem o prawie, sposobie i terminie wniesienia apelacji

Sędzia Paweł Oziębło